نقشه لرزه‌ای ۳۵۴ محله تهران
مفهوم قرارگیری «پلاک»ها روی پهنه گسلی چیست؟
نقشه لرزه‌ای ۳۵۴ محله پایتخت تدوین و به شهرداری تهران تحویل شد. در این نقشه میزان فاصله یا نزدیکی پلاک‌های ساختمانی به گسل‌های شهر تهران قابل ردیابی است.به گزارش «دنیای اقتصاد»، وجه تمایز نقشه جدید پهنه‌های گسلی شهر تهران نسبت به نقشه‌های قدیمی که محدوده گسل‌های شهر در آن ثبت و نمایش داده شده بود؛ ارائه اطلاعات دقیق و جزئی در سه سطح ناحیه، محله و پلاک‌های ساختمانی از وضعیت لرزه‌ای گسل‌های ۲۲ منطقه شهر تهران است. به این صورت که در قالب این نقشه، مسیر دقیق عبور گسل‌های «اصلی»، «متوسط» و «فرعی» از زیر زمین شهر تهران مشخص شده و موقعیت گسل‌ها بر حسب فاصله یا نزدیکی به پلاک‌های ساختمانی را منتشر کرده است. به عبارت دیگر اطلاعات این نقشه به شهروندان تهرانی این امکان را می‌دهد که وضعیت هر منطقه، ناحیه، محله و حتی پلاک‌های ساختمانی رابه لحاظ آنکه روی پهنه گسلی یا در چه فاصله‌ای از آن قرار دارد توضیح دهد.
تازه‌ترین نقشه گسلی مربوط به ۳۵۴ محله شهر تهران در اولین لایه محدوده سه نوع گسل را مشخص می‌کند. این گسل‌ها براساس دو پارامتر «طول» و «شدت لرزه‌ای ناشی از فعالیت گسل» به سه دسته گسل‌های اصلی، متوسط و فرعی تقسیم‌بندی شده‌اند. عنوان «اصلی» به گسل‌هایی اطلاق می‌شود که طول آنها بیش از ۱۰ کیلومتر باشد و در صورت جابه‌جایی یا لرزش قدرت ایجاد زلزله‌ای به بزرگای ۶ ریشتر و بیشتر را دارند. در محدوده شهر تهران گسل مشا، گسل شمال تهران و گسل ری از جمله گسل‌های اصلی هستند. در عین حال گسل‌های متوسط گسلی هستند که طول آنها بین ۵ تا ۱۰ کیلومتر است و توانایی ایجاد زلزله‌ای به بزرگای حداکثر ۵ ریشتر را دارند و نهایتا، گسل‌های فرعی طولی در حد ۲ تا ۵ کیلومتر و قدرت ایجاد زلزله‌های کوچک‌تر را دارند.
بررسی محتوای نقشه لرزه‌ای ۳۵۴ محله شهر تهران به‌صورت منطقه‌ای مشخص می‌کند: از میان ۲۲ منطقه شهر تهران، ۹ منطقه در محدوده گسل‌های اصلی واقع شده‌اند. به این معنی که پهنه گسل‌های اصلی درون محدوده مناطق یک تا ۵ و ۱۳،۱۵،۱۹،۲۰و۲۲ قرار گرفته است. نکته جالب آنکه از میان این مناطق، گسل‌های اصلی از زیر زمین دو منطقه ۴ و ۵ که به لحاظ فروش و معاملات در صدر تقاضای مصرفی بازار مسکن قرار دارند نیز عبور کرده‌اند. به‌عنوان مثال از ۹ ناحیه واقع در منطقه ۴، نواحی ۳،۷،۸ و ۹ شامل ضلع جنوبی اتوبان بابایی که در سمت غرب به اتوبان صیاد و محدوده پارک جنگلی شیان و در سمت شرق به محدوده حکیمیه و نواحی شمالی محله استخر می‌رسد در پهنه گسل اصلی واقع شده‌اند. در منطقه ۵ نیز وضعیت مشابه است. از مجموع ۷ ناحیه اصلی منطقه پنج، چهار ناحیه شامل یک، ۲،۳ و ۷ در پهنه گسل اصلی واقع شده است. شمال غرب منطقه شهران، نوار جنوبی دانشگاه آزاد و حصارک از جمله این محله‌ها هستند.
منطقه یک در شمالی‌ترین نقطه شهر تهران نیز تنها منطقه پایتخت است که تمامی نواحی آن در محدوده پهنه گسل اصلی شمال تهران واقع شده است. یعنی پهنه گسل اصلی که توانایی ایجاد زلزله با بزرگی بیش از ۶ ریشتر را دارند از زیر ۱۰ ناحیه این منطقه عبور کرده است. در کنار این گسل اصلی، گسل‌های متوسط و فرعی نیز در برخی نواحی این منطقه وجود دارند. در این میان، ناحیه یک منطقه یک که در غربی‌ترین نقطه آن واقع شده است دارای هر سه نوع گسل شامل اصلی، متوسط و فرعی است. در مقابل مناطقی از شهر تهران نیز هستند که هیچ یک از پهنه‌های گسلی(اصلی-متوسط و فرعی) از محدوده آنها عبور نکرده است. بررسی‌ها از وضعیت قرارگیری پهنه‌های گسلی در محله‌های مختلف شهر تهران حاکی از آن است که ۹ منطقه پایتخت نیز دور از پهنه‌های گسلی هستند. به این معنا که هیچ یک از گسل‌های اصلی، متوسط یا فرعی از مرز این مناطق عبور نکرده است. این مناطق شامل ۸ تا ۱۲، ۱۴ و ۱۶ تا ۱۸ هستند. یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های این مناطق آن است که اگرچه دامنه پهنه‌های گسلی به درون آنها کشیده نشده است اما تمامی این مناطق از جمله مناطق فرسوده شهر تهران محسوب می‌شوند. یعنی بخش عمده‌ای از پلاک‌های ساختمانی موجود در این مناطق دارای سه ویژگی ریزدانگی، نفوذناپذیری و ناپایداری هستند.
تطبیق نشانی پهنه‌های گسلی پایتخت با محله‌های مختلف شهر تهران، ارتباط میان محله‌های امن به لحاظ مقاومت در برابر زلزله و دوری یا نزدیکی به پهنه‌های گسلی را مشخص می‌کند. براین اساس، معیار شناسایی محله‌های امن در برابر زلزله فقط دوری از پهنه‌های گسلی نیست، بلکه این موضوع ارتباط مستقیمی با سطح کیفیت ساختمان‌های موجود در منطقه نیز دارد. به این معنا که اگر ضوابط مربوط به ایمنی در ساخت وسازها رعایت شود، حتی در صورت نزدیکی به پهنه‌های گسلی نیز آسیب کمتری خواهند دید. بنابراین لزوما مناطقی از شهر که پهنه‌های گسلی از زیر آنها عبور نکرده است نمی‌تواند مناطق امنی در برابر زلزله تلقی شوند به ویژه آنکه بخش عمده‌ای از پلاک‌های ساختمانی واقع در این مناطق دارای ویژگی فرسودگی هستند از این رو ممکن است ساختمان‌های موجود در این مناطق با ایجاد موج زلزله از یک منطقه دیگر، به راحتی در برابر زلزله تخریب شوند.
از دیدگاه کارشناسان زمانی این نقشه‌ها می‌تواند کارآیی لازم برای ارتقای سطح ایمنی و مقاوم‌سازی خانه‌ها را در پی داشته باشد که از بایگانی دولت و شهرداری خارج شده و به کار گرفته شود. تحقیقات میدانی «دنیای اقتصاد» نشان می‌دهد این نقشه‌ها هم‌اکنون تحویل شهرداری تهران شده و قرار است مورد استفاده قرار گیرد. به نظر می‌رسد ساده‌ترین شکل استفاده از این نقشه‌های گسلی، انتشار عمومی آنها در سایت عمومی شهرداری تهران است تا به راحتی در دسترس شهروندان قرار گیرد اما در عین حال شهرداری می‌تواند این امکان را به هر مالک بدهد که در صورت درخواست آگاهی و اطلاع از وضعیت قرارگیری پلاک خود نسبت به پهنه‌های گسلی، اطلاعات این نقشه‌ها در اختیار وی قرار گیرد. این روند سبب می‌شود سطح هوشیاری و آگاهی شهروندان افزایش پیدا کند و در نتیجه یک مطالبه عمومی برای مقاوم‌سازی ساختمان‌های موجود و کیفی‌سازی ساختمان‌های در حال ساخت ایجاد شود.
واکنش ساختمانی به پهنه‌های گسلی
علی بیت‌اللهی، رئیس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، با اشاره به تدوین نقشه‌های گسلی جدید پایتخت، ارتباط میان مقاومت ساختمان و دوری یا نزدیکی به پهنه‌های گسلی را تشریح کرد و گفت: از آنجاکه گسل‌ها به‌عنوان چشمه مولد زلزله شناخته می‌شوند و با نزدیک شدن به آنها، جنبش و جابه‌جایی زلزله بیشتر احساس می‌شود، حریم گسل‌ها شناسایی و الزامات قانونی ساخت‌وساز در آیین‌نامه ۲۸۰۰ مشخص شده است. بر مبنای الزامات تدوین شده در مبحث گسل، ساخت ساختمان‌های مهم در حریم گسل‌های اصلی(طول این گسل‌ها بیش از ۱۰ کیلومتر است) ممنوع است. ساختمان‌های مهم همچون بیمارستان‌ها، آتش‌نشانی و مدارس، از جمله این ساختمان‌ها هستند که باید پس از وقوع زلزله سرپا بمانند.
او ادامه داد: به جز ساختمان‌های مهم، ساخت و ساز پلاک‌های مسکونی در حریم گسل‌های اصلی نیز باید مطابق با ضوابط ویژه انجام شود. تدوین این ضوابط تا دو ماه آینده نهایی خواهد شد. این زلزله‌شناس با اشاره به ارتباط سطح امنیت محله‌ها در برابر زلزله و فاصله آنها با پهنه‌های گسلی اظهار کرد: معیار اصلی در این حوزه میزان کیفیت ساختمان‌های موجود در محله است. از آنجاکه موج زلزله از یک گسل آغاز و در سایر نواحی شهری گسترده می‌شود بنابراین ساختمان‌ها و محله‌هایی می‌توانند در برابر زلزله مقاوم باشند که کیفیت ساخت آنها بالا باشد. از این رو، این موضوع که از یک محله پهنه گسلی عبور نکند لزوما به معنای امن بودن آن محله نیست.
به گفته وی آنچه خطر تخریب در هنگام بروز زلزله را دوچندان می‌کند، دارا بودن دو ویژگی نزدیکی به پهنه‌های گسلی و قرار گرفتن در محدوده بافت فرسوده است. به‌عنوان مثال محدوده‌هایی از شهر همچون محله گلابدره، دارآباد و فرحزاد از جمله مناطقی هستند که علاوه بر نزدیک بودن به پهنه گسل‌های اصلی، جزو محدوده بافت فرسوده هم هستند؛ یعنی ساختمان‌ها فرسوده و قدیمی هستند بنابراین از یک مقاومت حداقلی در برابر زلزله برخوردار هستند. بیت‌اللهی با تاکید بر آنکه وجود نداشتن پهنه‌های گسلی در یک منطقه، دلیل امن بودن یک محله نیست، عنوان کرد: بافت‌های خارج از پهنه‌های گسلی که در آنها ساخت وساز با کیفیت بالاتر و با لحاظ ضوابط ایمنی ساخته شده‌اند، امن‌تر از ساختمان‌های متراکم و مرکزی شهر هستند.
او به برآوردهای انجام شده از میزان مقاومت ساختمان در برابر زلزله اشاره کرد و گفت: این بررسی‌ها مشخص می‌کند در مناطقی همچون ۷، ۸، ۶ و ۱۲ ساختمان‌ها به لحاظ رعایت اصول ایمنی کیفیت لازم را ندارند. رئیس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه،مسکن و شهرسازی، ساختمان‌های فرسوده واقع در حریم پهنه‌های گسلی را دارای اولویت نخست نوسازی و مقاوم‌سازی دانست و گفت: برای افزایش کیفیت و مقاومت ساختمان‌ها باید اولویت‌بندی انجام شود که در این میان ساختمان‌های فرسوده در حریم پهنه‌های گسلی در اولویت نخست قرار دارند. او به شناسایی و آغاز فرآیند مقاوم‌سازی ساختمان‌ها از طریق اطلاعات نقشه گسلی جدید تهران اشاره کرد و گفت: در این نقشه شناخت گسل در چهار مرحله انجام شده است. این چهار مرحله مبتنی بر بررسی اسناد و مدارک موجود از وضعیت گسل‌های شهر تهران، مطالعات میدانی درباره وضعیت لایه‌های مختلف زمین و علائم جابه‌جایی آنها، استفاده از اطلاعات عکس‌های هوایی و ماهواره و نهایتا جمع‌بندی و تطبیق اطلاعات برای تهیه نقشه گسلی است.
پارامتر شناسایی ساختمان‌های مقاوم
اگرچه معیار ارزیابی میزان مقاومت ساختمان‌ها در برابر زلزله در الگوی جهانی تاییدیه شرکت‌های بیمه است اما در ایران به دلیل نبود چنین ضابطه‌ای، امکان ارزیابی کیفیت ساختمان‌ها با قرارگیری آنها در سه گروه به لحاظ عمربنا فراهم می‌شود. بیت‌اللهی با اشاره به این دسته‌بندی به «دنیای اقتصاد» گفت: اگر تمامی ساختمان‌ها از زمان صدور پروانه ساختمانی تا مراحل پایانی تمامی ضوابط آیین‌نامه ۲۸۰۰ را رعایت کرده باشند می‌توان این اطمینان را داشت که از یک کیفیت حداقلی در برابر زلزله برخوردارند اما از آنجا که به نظر می‌رسد در بخش زیادی از ساخت وسازهای انجام شده و در تمامی مراحل بخشی از این ضوابط نادیده گرفته می‌شود بنابراین نمی‌توان اطمینانی از میزان مقاومت و کیفیت ساختمان‌های نوساز به دست آورد. به ویژه آنکه درخصوص این ساختمان‌ها، امکان تشخیص میزان مقاومت از نمای ساختمان وجود ندارد.
او به وضعیت ساختمان‌های میانسال اشاره کرد و افزود: در این گروه از ساختمان‌ها آگاهی از سیستم سازه‌ای ساختمان(اسکلت ساختمان)، میزان فرسودگی ظاهر بتن و مقاومت مصالح امکان ارزیابی وضعیت مقاومت آنها را به وجود می‌آورد. به گفته وی ساختمان‌های قدیمی نیز عمدتا جزو ساختمان‌های با کیفیت پایین در برابر زلزله ارزیابی می‌شوند. چراکه به دلیل اتصالات ضعیف سازه‌ای، انتظار چندانی برای مقاومت در برابر زلزله از آنها وجود ندارد. او به الگوی جهانی برای ارزیابی کیفیت ساختمان‌ها اشاره کرد وگفت: در سایر کشورهای دنیا مهم‌ترین ارزیابی کیفیت ساختمان‌ها از طریق شرکت‌های بیمه امکان‌پذیر است اما از آنجاکه این سیستم در کشور ما اجرایی نمی‌شود؛ برآورد کیفیت ساختمان‌ها بدون نمونه‌برداری کار دشواری است. جزئیات نقشه های گسل ۳۵۴ محله تهران را در سایت «دنیای‌اقتصاد» بخوانید.
