نتایج بررسی ضوابط و مقررات فرادست ساختمانی و گزارش کارشناسی مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن از شکل عجیب تخریب ساختمان‌ها در زلزله کرمانشاه از وجود یک تهدید متفاوت برای پایتخت حین زلزله بزرگ خبر می‌دهد. به گزارش «دنیای اقتصاد» به دنبال انتشار گزارش مقدماتی مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن پس از وقوع زلزله کرمانشاه که به شکل عجیب ریزش ساختمان‌ها از ناحیه نما و دیوار خارجی ساختمان‌ها شروع شد، بررسی وضعیت احداث نمای ساختمان‌ها در شهر تهران و مقایسه آن با ضوابط فرادست نشان داد شهر تهران در زمان وقوع زلزله بزرگ با یک تهدید خفته از بابت «نماهای لرزان آماده سقوط ساختمان‌ها» مواجه است.

در گزارش مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن وزارت راه و شهرسازی پس از زلزله کرمانشاه مشخص شد، یکی از بیشترین موارد تخریب و خسارت وارد شده مربوط به جدایی و ریزش نماهای ساختمان‌ها و ملحقات آنها است که در مناطق شهری به‌عنوان یکی از شایع‌ترین اشکال خسارت تلقی می‌شود. در این گزارش یکی از علت‌های اصلی ریزش نمای ساختمان‌ها، رعایت نشدن ضوابط کامل در اتصال آنها به جداره ساختمان و تنوع مصالح در نمای ساختمان‌ها عنوان شده است، بنابراین نماها بخش ضعیف ساختمان‌ها در شهرهای کشور هستند که به شدت در برابر ارتعاشات ناشی از زلزله آسیب‌پذیر هستند. همین موضوع سبب شده هنگام بروز زلزله‌ای همچون زلزله کرمانشاه اگرچه تعداد زیادی از ساختمان از نظر سازه‌ای سالم باقی ماندند اما نمای این ساختمان‌ها دچار ریزش شدند.

نتایج تحقیق و بررسی کارشناسان و مدیران شهری وهمچنین ضوابط و دستورالعمل‌های حوزه نمای ساختمان‌ها نشان می‌دهد در شهر تهران به‌عنوان یکی از شهرهای دارای احتمال بالای خطر زلزله، یک تهدید متفاوت ناشی از زلزله وجود دارد که به شکل مستقیم به نمای ساختمان‌ها مربوط می‌شود. به عبارت دیگر در وضعیتی که بیشترین خطر مربوط به زمین‌لرزه عمدتا به ناامن بودن درون ساختمان‌های مسکونی خلاصه می‌‌شود؛ نماهای آماده سقوط در بخش قابل توجهی از ساختمان‌ها، شهروندان را با خطر مربوط به بیرون ساختمان مواجه کرده است. به این معنا که شهروندان حتی در صورت فرار از درون ساختمان، در صورت ریزش نمای ساختمان‌ها آسیب می‌بینند.

بررسی محتوای سه دسته مستندات فرادست ساختمانی در کشور حاکی از آن است که در بحث نمای ساختمان و دیوار خارجی ساختمان، چارچوب‌های فنی و مقرراتی برای طراحی و اجرای نما و نوع مصالح ساختمان قابل مصرف در نما معرفی شده‌اند. مجموعه این ضوابط و مقررات بر الزام و اجبار به رعایت اصول فنی، ایمنی و معماری تاکید دارد. جزئیات فنی این سه دسته مستندات شامل آیین‌نامه طراحی ساختمان‌ها در برابر زلزله(۲۸۰۰)، مباحث ۴، ۵ و ۲۲ مقررات ملی ساختمان و همچنین دستورالعمل طراحی سازه‌ای و الزامات و ضوابط عملکردی و اجرایی نمای خارجی ساختمان‌ها معروف به ضوابط ۷۱۴، نشان می‌دهد در ساخت وساز به ویژه ساخت‌وسازهای مسکونی ۶ خط قرمز در نماکاری (اجرا و ساخت سطح بیرونی ساختمان) وجود دارد.

اول آنکه ایمنی ساکنان و بهره‌برداران و حاضران در محیط بیرونی ساختمان تامین شود. دوم آنکه نما در برابر نیروهای وارده به ساختمان و جابه‌جایی نسبی ناشی از بارهای مختلف همچون زلزله مقاوم باشد و باریزش کلی یا جزئی مواجه نشود. علاوه بر این اجزای نما باید توسط سازه نگهداری شوند، باید توسط اتصالات قابل اطمینان به سازه متصل و مهار شود، تکیه‌گاه سازه باید بتواند نیروی وارده را به سازه منتقل کند و ششمین خط قرمز مربوط به اتصال نما است. به این معنی که اتصال نما به تکیه‌گاه یا سازه باید از طریق پیچ، جوش یا سایر اتصالات صورت بگیرد و نباید روی مقاومت اصطکاکی ناشی از وزن قطعه نما حساب شود.

این خطوط قرمز در سه دسته مقررات، آیین‌نامه و دستورالعمل فرادست ساختمانی به‌صورت جزئی‌تر توضیح داده شده‌اند. به‌عنوان مثال در مبحث ۴ مقررات ملی ساختمان آمده است سطح خارجی ساختمان باید با مصالح و روش مناسب ایمن، بهداشتی و بادوام نماسازی شود تا مقاومت کافی داشته باشد. ضمن آنکه براساس این مقررات نمای شیشه‌ای پیوسته برای ساختمان‌ها ممنوع عنوان شود و تاکید شده مصالح نما باید اتصال کافی و مناسب داشته باشد تا خطر فروریختن و جداشدن نداشته باشد. همچنین در مبحث پنج این آیین‌نامه تصریح شده استفاده از سنگ نباید خطری برای ایمنی افراد و محیط داشته باشد. در مبحث ۲۲ این آیین‌نامه نیز عنوان شده برای آنکه عملکرد صحیح بخش‌های مختلف معماری، سازه و تاسیسات از نظر ایمنی و بهداشت و حفظ پایداری قطعات نما حفظ شود، باید کنترل‌های لازم و تقویت اجزا آسیب‌پذیر و تعمیر آنها انجام شود.

علاوه بر این در آیین‌نامه ۲۸۰۰ (آیین‌نامه طراحی ساختمان‌ها در برابر زلزله) درخصوص نحوه اجرای نماهای مختلف ساختمان با استفاده از مصالح مختلف نیز الزاماتی آورده شده است. به‌عنوان مثال درخصوص چگونگی استفاده از آجر در نمای ساختمان تاکید شده پس از احداث دیوار پشت باید با مفتول و اتصال مناسب، خطر ریزش مهار شود یا آنکه درخصوص نمای سنگی تاکید شده باید با مهار مناسب از جداشدن و فروریختن هنگام زلزله جلوگیری شود. به این معنا که دیوار خارجی باید مستقیم با اعضای سازه نگهداری و متصل شوند. در واقع اتصالات نما به سازه باید به گونه‌ای باشد که تغییر مکان نسبی ناشی از نیروها و بارهای زلزله را تحمل کند.

لایه سوم از این مقررات به ضابطه ۷۱۴ معروف است که مطابق محتوای آن در طراحی و اجرای نما باید سه فاکتور بررسی شود: اول آنکه سیستم اتصال نما به تکیه‌گاه قادر به تحمل نیروهای وارده به نما ناشی از بار باد، زلزله و ضربه‌ها باشد. دوم آنکه تکیه‌گاه توان انتقال بار به سازه را داشته باشد و سوم آنکه نما باید تحمل جابه‌جایی نسبی را داشته باشد.

در این مقررات تاکید شده اگر چه نمای سنگی به دلیل دارا بودن زیبایی ظاهری و هزینه نگهداری پایین به یکی از رایج‌ترین مصالح مورد استفاده در نمای ساختمان‌ها تبدیل شد اما از آنجا که وزن سنگ در مقایسه با سایر انواع نماها بیشتر است باعث می‌شود نیروی زلزله بیشتری به آن وارد شود و در صورتی که مهار نامناسب داشته باشد باعث جداشدن سنگ از سطح نما و سقوط آن می‌شود. از این رو در این نوع نما که وزن نما با ملات یا چسب تحمل می‌شود، «مهارهای مسلح‌کننده» (نوع مطلوب سیستم‌های مهار نما) اجباری است، چراکه نمای چسبانده شده حساس به جابه جایی است و در اثر شتاب زلزله قطعه آزاد شده و نهایتا سقوط می‌کند.

با وجود تاکید بر رعایت الزامات خاص اجرای نمای ساختمان‌ها در ضوابط و مقررات فرادست به ویژه نحوه اجرای نمای سنگی، یافته‌های کارشناسان و مدیران شهری از اوضاع شهر تهران نشان می‌دهد خطوط قرمز مربوط به نما، در ساختمان‌هایی که دست‌کم از دهه ۸۰ به بعد ساخته شده‌اند نه تنها رعایت نشده است بلکه ضوابط ساختمانی مربوط به این بخش از ساخت وساز، پشت نمای ساختمان‌ها دفن شده است و همین نادیده‌انگاری راز لرزه‌ای نماهای آماده سقوط در شهر‌ها است که آخرین مورد آن در زلزله اخیر استان کرمانشاه تجربه شد.

سقوط نماهای سست و مستعد ریزش ناشی از زلزله سه خطر را برای شهروندان در حین وقوع زلزله به همراه دارد. خطر اول اینکه شهروندان اطراف این ساختمان‌ها دچار صدمه‌های جانی در اثر ریزش و پرتاب مصالح نمای ساختمان‌ها می‌شوند. خطر دوم اینکه کارآیی ساختمان پس از ریزش عمده دیوارها و نمای ساختمان از بین می‌رود بنابراین احتمال بازسازی ساختمان از بین می‌رود. خطر سوم نیز به شوک روانی پس از ریزش این نماها بازمی‌گردد. تجربه نشان داده است این نماهای ساختمانی هنگام ریزش صدای قوی تولید می‌کنند که تا مدت‌ها بعد بازماندگان زلزله در شوک صدای ناشی از این ریزش باقی می‌مانند.

کارشناسان و صاحب‌نظران حوزه تاب‌آوری شهری نیز با توجه به ضوابط و مقررات حوزه نمای ساختمان، با اشاره به الگوی استاندارد نما در دنیا، بر نبود الزام جدی برای رعایت مقررات این حوزه تاکید دارند. سولماز حسینیون، متخصص مدیریت بحران و تاب‌آوری شهری در این زمینه با تاکید بر آنکه در حال حاضر با دو چالش در بحث نما مواجه هستیم، اظهار کرد: اولا نما جدا از ساختمان طراحی می‌شود و طراحان نما نه تنها تحصیلات مرتبط ندارند، بلکه استفاده از نمای آماده جذابیت زیادی پیدا کرده است از این رو به تازگی قانون جدیدی در کمیته‌های نما پیگیری می‌شود که کسانی که نما را طراحی می‌کنند باید فارغ‌التحصیل رشته معماری باشند. نکته دیگر آنکه نمای کنونی ساختمان‌ها دارای دو چالش اصلی هستند. اول آنکه نمای ساختمان‌ها باید از وجه معماری ساختمان و بنا مورد توجه قرار گیرد. در بسیاری از شهرهای دنیا، نماها یکی از اجزایی است که در خدمت بهینه‌سازی از نظر ایمنی، شرایط اقلیمی و... قرار دارد. به ویژه آنکه از آنجا که ایران کشوری زلزله‌خیز است باید نما از جنبه ایمنی مورد بررسی قرار گیرد. این در حالی است که از یکسو استفاده از شیشه‌ و سایر مصالح غیر‌ایمن در نمای ساختمان‌ها رایج شده و همچنین نحوه اتصال نما به سازه اصلی مورد اشکال جدی است. در بسیاری از ساختمان‌ها نمای سنگی با استفاده از لایه نازکی از ملات به سازه چسبانده می‌شود. دوم آنکه نمای ساختمان‌ها از دید طراحی شهری نیز باید مورد توجه باشند. به این معنا که نمای ساختمان‌ها باید دارای نظمی باشند که در بلندمدت نظم و هماهنگی در مناطق شهری را ایجاد کند. چراکه با توجه به مساله حقوق  و تکالیف شهروندان نسبت به شهر، هرکسی که ساختمان می‌سازد باید به حقوق سایر شهروندان نیز احترام بگذارد.  او ادامه داد: اما مشکل اصلی آن است که برای رعایت این دو وجه، ضوابط مشخص قابل استفاده نداریم. الگوی تجربه شده در کشورهای دیگر نشان می‌دهد اولا نمای ساختمان‌ها قابل مذاکره نیست و ثانیا لایه‌های مختلفی روی کاربری زمین و به تبع آن نمای ساختمان‌ها تاثیرگذار است و به‌عنوان مثال یکی از لایه‌‌های اثرگذار محدوده میراثی و حفاظتی شهرها است. به گفته وی بررسی ضوابط و قوانین موجود نشان می‌دهد که درضوابط شهرسازی، شرایط اقلیمی در نظر گرفته نشده است. به‌عنوان مثال حتی اگر نمای سنگی در بهترین حالت به سازه اصلی پیچ شود چون شرایط اقلیمی منطقه در نظر گرفته نشده ممکن است در اثر بارش دچار ترک شوند و با بروز هر لرزه کوچک دچار ریزش شوند. او درخصوص باب شدن استفاده از سنگ در نمای ساختمان‌ها گفت: نمای سنگی در سایر کشورهای دنیا یک نمای فاخر و گران‌قیمت محسوب می‌شود و به راحتی برای ساختمان‌های مسکونی مورد استفاده قرار نمی‌گیرد بلکه معمولا در ساختمان‌های خاص اداری آن هم در طبقات یک تا دو مورد استفاده قرار می‌گیرد.

او اولین گام برای اصلاح نمای موجود ساختمان‌ها را توجه به اقلیم هر منطقه شهری دانست و افزود: مصالح نمای ساختمان با توجه به تاب‌آوری و توسعه پایدار انتخاب شوند. به‌عنوان مثال می‌توان با توجه به اقلیم هر منطقه از مصالح بومی جایگزین همچون چوب یا آجر استفاده کرد.

سهیلا صادق‌زاده، یکی از مدیران شهرداری نیز با تاکید بر اینکه مشکل عمده این است که سازنده‌ها و مجریان نمی‌دانند نحوه صحیح اتصال سنگ به سازه اصلی ساختمان چیست، اظهار کرد: بررسی‌ها نشان می‌دهد بهترین مصالح برای استفاده در نمای ساختمان‌ها استفاده از مصالح بومی و در دسترس است. به نظر می‌رسد آجر و سیمان در رنگ‌های مختلف به دلیل امکان شست و شو و مرمت آسان می‌تواند جایگزین نمای سنگی باشد مشروط به اینکه عایق‌کاری و محافظت ساختمان در برابر گرما و سرما رعایت شود. در عین حال محمدسالاری، رئیس کمیسیون شهرسازی و معماری شورای شهر تهران نیز معتقد است: مقررات فعلی الزام جدی که قابلیت تحقق داشته باشد، ندارد. به‌عنوان مثال دستگاه‌های نظارت، عدم اجرای نمای مصوب را خط قرمز تلقی نمی‌کنند وباعث می‌شود در عمل شاهد اجرای نماهایی باشیم که با نمای مصوب تطبیق ندارد. در حال‌حاضر در کمیته نمای شهرداری‌های مناطق به‌جای آنکه از اجرای نمای سلیقه‌ای جلوگیری شود، در پایان عملیات اجرای نما، به اخذ جریمه اقدام می‌کنند. او با بیان اینکه با توجه به تهدیدهای طبیعی همچون زلزله که ایمنی شهر را به خطر می‌اندازد در صورت بروز لرزش‌های قابل‌توجه به کار بردن سنگ در نمای ساختمان ممکن است خطراتی را ایجاد کند، تصریح کرد: در ضوابط ۷۱۴ تاکید شده حداقل قطر سنگ‌های استفاده شده در نمای ساختمان‌ها باید ۴ سانتی متر باشد و به‌صورت کاملا استاندارد به نمای ساختمان متصل شوند که مقاومت آنها در برابر لرزش‌های زمین افزایش پیدا کند. این در حالی است که اکثر سنگ‌های استفاده شده در نمای ساختمان‌ها ضخامت ۵/ ۱ تا ۲ سانتی متر دارند و نحوه اتصال آنها به سازه اصلی ساختمان استاندارد نیست. به گفته وی اگرچه سنگ هم می‌تواند با رعایت ضوابط مصالح مناسبی برای نمای ساختمان باشد اما استفاده آنها در طبقات پایینی ساختمان مناسب‌تر است.

علی اعطا، عضو هیات‌رئیسه شورای شهر تهران به برنامه‌های پیش‌رو برای اصلاح رویه موجود در اجرای نما اشاره کرد و گفت: اگرچه تشکیل کمیته‌های نما در دوره گذشته مدیریت شهری گام مثبتی برای اصلاح رویکرد بود اما تشکیل این کمیته‌ها در مناطق براساس بخشنامه داخلی شهرداری بود، از این‌رو شورای شهر تهران در دوره چهارم شهرداری را ملزم به ارائه لایحه‌ای برای اصلاح ساختار و رویکرد کمیته‌های نما در مناطق کرد که تاکنون اقدامی برای آن انجام نشده است. در ابتدای دوره جدید مدیریت شهری پیش‌نویس این لایحه تهیه و به معاونت برنامه‌ریزی شهرداری تهران ارسال شد. به دنبال آن کارگروهی از تعدادی از متخصصان حوزه تشکیل شد تا به محض ارائه لایحه به شورا کار کارشناسی آغاز شود. نکته مهم اینکه نگاه اصلی برای تشکیل کمیته‌های نما انجام اقدامات اصلاحی برای آرام‌سازی و اغتشاشات به‌وجود آمده در نمای ساختمان‌ها بود تا هر نمای بی‌ربطی به هویت شهری ساخته نشود. اما در کنار لحاظ این نگاه، هم‌اکنون قصد داریم در دوره جدید از زاویه رعایت اصول ایمنی نیز نماهای ساختمانی موردبررسی قرار گیرد و چه بسا در این زمینه محدودیت‌های جدید قائل شویم. به تعبیر دیگر در دوره جدید سه بحث اصلی در کمیته‌های نما پیگیری می‌شود. اول آنکه هویت مناطق مختلف در ضوابط نمای ساختمان‌ها رعایت شود، دوم آنکه اصل آرام‌سازی باید رعایت شود و سوم آنکه مساله ایمنی که تاکنون موردتوجه نبوده است بی‌تردید یکی از اولویت‌های کاری در نما باشد چراکه طی سال‌های گذشته در اجرای نماهای سنگی کارهای غیراستاندارد زیادی انجام شده است. بنابراین در دوره جدید اولویت فقط زیبایی نما نیست و از آنجا که شهر تهران را خطر زلزله تهدید می‌کند اگر بنا است صنعت سنگ در نمای ساختمان‌ها باقی بماند، باید به دنبال ایجاد تکنولوژی‌های جدید در اجرای این نوع نما باشیم. نکته مهم آنکه برخلاف سایر شهرهای دنیا که با وجود نداشتن خطر زلزله به سمت سبک‌سازی نمای ساختمانی پیش‌ می‌روند در ایران این موضوع مورد توجه قرار نگرفته است.

منبع: دنیای اقتصاد