۵ نوع ضابطه در طراحی واحدهای مسكونی الزامی است
5 نوع ضابطه در طراحی واحدهای مسكونی الزامی است
توصيه اكيد به بهره‌گيری از نمادهای معماری صدر اسلام
شورای عالی شهرسازی و معماری كشور، ضوابط اجرای سياست‌های كلی نظام –قوانين بالادست از جمله قانون برنامه پنجم- در سه حوزه «احداث شهرك‌ها يا واحدهای مسكونی، توسعه درونی يا بيرونی شهرها و ايجاد شهرهای جديد» را تصويب و ابلاغ كرد.
اين مصوبه كه مفاد آن براي همه دستگاه‌هاي دولتي و عمومي و همچنين عوامل ساخت‌وساز در شهرها لازم‌الاجرا عنوان شده است، در نظر دارد سبك‌های «معماری ايرانی-اسلامی» را احيا كند.
به اين منظور، در طراحي و ساخت واحدهاي مسكوني رعايت 5 نوع ضابطه، الزامي شده است و سازنده‌ها به استفاده از هنرهای برگرفته از معماري صدر اسلام و مصالح استفاده شده در آن زمان، توصيه شده‌اند.
شورای عالی شهرسازی و معماری كشور برای طراحي داخلی واحدهای مسكونی در دست ساخت تاكيد كرده است، از اين پس بايد يك «فضاي مركزي» در داخل آپارتمان به عنوان كانون فعال و زنده خانه، ايجاد شود. همچنين انعكاس نور مستقيم طبيعی در داخل فضاهای اصلي نيز الزامي است ضمن اينكه بكارگيري نماهاي آلومينيومي و شيشه‌اي جدا از معماري بنا، ممنوع اعلام شده است.
متن كامل مصوبه شوراي عالي شهرسازي و معماري ايران در خصوص ضوابط و شاخص‌هاي لازم جهت بازيابي هويت شهرسازي و معماري اسلامي-ايراني در زير آمده است:
1- كليات
در راستاي وظايف محوله براساس سند چشم‌انداز توسعه 20 ساله، سياست‌هاي كلي نظام در بخش شهرسازي مصوب مجمع تشخيص مصلحت نظام، ابلاغي از سوي مقام معظم رهبري و ماده 169 قانون برنامه پنجم توسعه اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي كشور (موضوع تدوين و ترويج الگوهای شهرسازی و معماری اسلامی- ايرانی) و به منظور هماهنگي مطالعات برنامه‌ريزي و طراحي بناها، فضاهاي شهري و طرحهاي توسعه شهري با ويژگي‌هاي شهرسازي و معماري اسلامي- ايراني، شوراي‌عالي شهرسازي و معماري ايران در جلسه مورخ 14/12/1391 شاخص‌هاي لازم‌الرعايه جهت نيل به شهرسازي و معماري اسلامي- ايراني را به شرح زير تصويب كرد.
1-1. دامنه كاربرد
مفاد اين مصوبه از تاريخ ابلاغي براي كليه طراحان، دستگاه‌ها، سازمان‌ها و نهادهاي تهيه، بررسي، تصويب، نظارت و اجراي طرحهاي معماري بناها و فضاهاي شهري، طرحهاي شهرسازي و توسعه شهري، شهرداري‌ها، سازمان‌هاي نظام مهندسي ساختمان و ساير نهادهاي ذي‌ربط لازم‌الاجرا خواهد بود.
1-2. حوزه شمول
توسعه آتي شهرها و روستاها، احداث و توسعه شهرهاي جديد، شهرك‌هاي مسكوني در دست احداث، طرحهاي آماده‌سازي و كليه بناهايي كه از اين پس ساخته مي‌شوند، از زمان ابلاغ مشمول اين مصوبه خواهند بود. رعايت مفاد اين مصوبه براي بافت‌ها و بناهاي موجود نيز به هنگام حفاظت، مرمت، احيا، بهسازي، نوسازي و بازسازي الزامي است.
1-3. اهداف
هدف از اجراي اين مصوبه عبارت است از:
الف- بازشناسي، احصا و احياي مولفه‌هاي شهرسازي و معماري اسلامي- ايراني؛
ب- جريان‌سازي در احياي شهرسازي و معماري اسلامي- ايراني مبتني بر روح حاكم بر شهرسازي و معماري ارزشمند تاريخي ايران در دوره معاصر؛
ج- انتظام‌بخشي به مجموعه اقدامات در حال انجام جهت ساماندهي به وضعيت موجود شهرها و روستاها؛
د- استفاده بهينه از منابع و تامين رفاه عمومي (متناسب با آموزه‌هاي دين مبين اسلام)؛
ه- ساماندهي به سيما و منظر شهرها و روستاها.
1-4. تعاريف
معماری اسلامی- ايرانی: معماري اسلامي- ايراني به گونه‌اي از معماري اطلاق مي‌شود كه در مرتبه مفهوم منبعث از اصول دين مبين اسلام، در مرتبه معنا داراي ارزش‌هاي پايدار مبتني بر بينش عرفاني ايراني و در مصداق مبتني بر ويژگي‌هاي بستر طبيعي، فرهنگي و تاريخي سرزمين ايران بوده و در هر يك از بازه‌هاي زماني متناسب با ويژگي‌ها و نيازمندي‌هاي مراتب گوناگون معنوي و مادي جوامع انساني و با استفاده بهينه از علوم، فناوري و مهندسي شكل مي‌گيرد. هدف از ايجاد اين‌گونه از معماري فراهم آوردن زمينه مناسب جهت تكامل و تعالي انسان‌ها مطابق با آموزه‌هاي دين اسلام بوده و نمونه‌هاي آن را مي‌توان پس از ظهور اسلام تا آغاز سال 1300 هجري خورشيدي در حوزه فرهنگي ايران ملاحظه كرد.
شهر اسلامي- ايراني: به شهري اطلاق مي‌شود كه مكان تحقق تمدن بوده و از نظر مفهومي منبعث از اصول دين مبين اسلام و در معنا داراي ارزش‌هاي پايدار مبتني بر بينش عرفاني ايراني و در مصداق مبتني بر ويژگي‌هاي بستر طبيعي، فرهنگي و تاريخي بوده و در هريك از بازه‌هاي زماني متناسب با ويژگي‌ها و نيازمندي‌هاي مراتب گوناگون معنوي و مادي جوامع انساني و با استفاده بهينه از علوم، فناوري و مهندسي شكل مي‌گيرد. هدف از ايجاد اين‌گونه از شهرسازي فراهم آوردن زمينه مناسب جهت تكامل و تعالي انسان‌ها مطابق با آموزه‌هاي دين اسلام بوده و در اين زمينه توسعه روابط اجتماعي و نيز توليد مظاهر فرهنگ و تمدن به ويژه در آثار هويتمند هنري تجلي يافته است. نمونه‌هاي مصداقي آن را مي‌توان پس از ظهور اسلام تا آغاز سال 1300 هجري خورشيدي در حوزه فرهنگي ايران ملاحظه كرد.
فضای همسايگی: فضاي همسايگي در اين مصوبه به فضاي مشتركي اطلاق مي‌شود كه در مالكيت مشاع چند واحد مسكوني يا بناي عمومي يا در مالكيت دولت قرار داشته و محل انجام تعاملات اجتماعي در زيرفضاهاي شهري (نظير بازي كودكان و نوجوانان، گفت‌و‌گوهاي روزمره و ...) مي‌باشد. فضاي همسايگي توسط ابنيه مجاور آن محدود و از طريق يك يا دو گذر به ساير بخش‌هاي محله متصل است.
باغ‌های شهری: منظور از باغ‌هاي شهري در اين مصوبه فضاهايي است كه به منظور تفريح و تفرج و براساس مقاصد و اصول فرهنگي، در شهرهاي تاريخي ايران ساخته شده‌اند. نظير باغ فين در كاشان، باغ ارم در شيراز و ...
نماهاي كاذب و پوسته‌اي: به نماهايي اطلاق مي‌شود كه جداي از سازه يا جداره بناها و بدون استفاده از مصالح چسباننده نظير انواع ملات‌ها به نما الحاق شده باشد. (به عنوان مثال نماهاي آلومينيومي، شيشه‌اي و ...)
1-4-12. فضاهای اصلی خانه: به فضاهاي غيرخدماتي (انبار، سرويس بهداشتي، حمام، راهرو، راه‌پله، آسانسور و نظاير آن) اطلاق مي‌شود. (شامل اتاق‌ها، محل پذيرايي و نشيمن، آشپزخانه و نظاير آن)
1-4-13. مزيت‌هاي خاص شهر: منظور از مزيت‌هاي خاص شهر در اين مصوبه، ويژگي‌هاي شاخص و بارز شهر در زمينه قابليت‌ها و ويژگي‌هاي فرهنگي، تاريخي و طبيعي است. (به عنوان مثال قابليت ويژه شهرهاي مشهد، قم و شيراز در زمينه فرهنگي و مذهبي و قابليت‌هاي خاص شهرهاي يزد و شوشتر در استفاده بهينه از منابع و ويژگي‌هاي طبيعي موجود)
1-4-14. مرمت: عملياتي بسيار تخصصي كه هدف آن حفظ و آشكار ساختن ارزش تاريخي و زيبايي‌شناختي يك اثر بر مبناي محترم شمردن مواد و مصالح و اسناد اصل است.
2- ضوابط و شاخص‌ها
2-1- ضوابط و شاخص‌های كلی
در فرآيند تهيه و اجراي طرحهاي معماري بناها و فضاهاي شهري، طرحهاي شهرسازي و توسعه شهري و روستايي موارد زير الزامي است.
2-1-1. هماهنگي با بستر طبيعي، فرهنگي و تاريخي و توجه به مزيت‌هاي خاص شهر و روستا
2-1-2. رعايت اصل محرميت در مراتب گوناگون، متناسب با ويژگي‌هاي فرهنگي و طبيعي شهر و روستا و نوع كاربري
2-1-3.رعايت اصل نظم و نظام با توجه به بستر طبيعي، فرهنگي و تاريخي شهر
2-1-4. فراهم نمودن زمينه‌هاي مناسب جهت بهبود ساختار اجتماعي شهر و روستا و ايجاد و تقويت سرمايه اجتماعي
2-1-5. فراهم كردن زمينه‌هاي مناسب جهت تغيير نگرش سودآوري اقتصادي به شهر و معماري، به خصوص در شهرها و بافت‌هاي تاريخي
2-1-6. حفاظت و صيانت از بناها و بافت‌هاي فرهنگي و تاريخ و مكاشفه ارزش‌هاي پنهان آنها
2-1-7. شناسايي و برنامه‌ريزي براي حذف عوامل مخل تحقق معماري و شهرسازي ارزشمند اسلامي - ايراني
2-1-8. در برنامه‌ريزي، طراحي و نظارت بر اجراي طرحهاي توسعه شهري و روستايي از تخريب جنگل‌ها، باغات، منظر شهري و همچنين كاهش سرانه فضاي سبز جلوگيري و ملاحظات محيط زيستي مورد توجه جدي قرار گيرد.
2-2. ضوابط و شاخص‌ها در حوزه شهرسازی
2-2-1. در تهيه طرحهاي توسعه شهري، طرحهاي مربوط به ايجاد محلات مسكوني جديد و در ساماندهي بافت‌هاي موجود، ايجاد مراكزي در سطوح محله، كلان محله (ناحيه شهري) و شهر با كاربري‌هاي مختلط و متنوع، متناسب با مقياس كاركردي مكان، ضروري است.
2-2-2. در مكان‌يابي كاربري‌هاي شهري، تناسب مقياس كاركردي كاربري‌ها (با عنايت به محوريت مساجد، حسينيه‌ها و ساير اماكن مذهبي و همچنين مسيرهاي آييني) با مقياس و ظرفيت مكان الزامي است. (كاربري‌هاي شهري بر اساس مصوبه شوراي عالي شهرسازي و معماري ايران در خصوص «تدقيق تعاريف و مفاهيم كاربري‌هاي شهري و تعيين سرانه آنها» تعريف مي‌شوند).
2-2-3. در تعيين نظام ارتفاعي بناها و تعداد طبقات ساختمان‌ها تبعيت از ويژگي‌هاي طبيعي، فرهنگي، اجتماعي و تاريخي شهر الزامي است.
- تبصره: توصيه مي‌شود از احداث آپارتمان‌هاي بلندمرتبه و برج‌هاي مسكوني در شهرهاي فرهنگي و تاريخي با اندازه مياني و كوچك خودداري شود.
2-2-4. ضمن تاكيد بر محوريت مساجد در طراحي محلات شهر (با عنايت به مصوبه مورخ 7/5/87 شوراي عالي شهرسازي و معماري ايران درخصوص «مكان‌يابي مساجد در طرحهاي توسعه شهري و روستايي») ضروري است مساجد، شاخص‌ترين بناهاي شهري منظور شوند.
2-2-5. ارائه راهكارهاي توسعه و ارتقاي كيفي فضاهاي شهري به منظور افزايش تعاملات اجتماعي و تنظيم جريان حيات مدني در طرحهاي توسعه شهري الزامي است.
2-2-6. در طراحي مجموعه‌هاي مسكوني ايجاد فضاهاي همسايگي و فراهم نمودن زمينه كالبدي برقراري تعاملات اجتماعي الزامي است.
2-2-7. تهيه طرحهاي بهسازي و نوسازي بافت‌هاي قديمي شهري بايد هماهنگ با ويژگي‌هاي جمعيتي، اجتماعي و فرهنگي بافت و توجه ويژه به حفظ ارزش‌هاي اجتماعي و ادراكي موجود در اين بافت‌ها صورت پذيرد.
2-2-8. در تهيه طرحهاي مجموعه‌هاي معماري و طراحي شهري، تقويت و ايجاد نشانه‌هاي شهري و افزايش خوانايي محيط متناسب با هويت فرهنگي، تاريخي، با عنايت ويژه به بناهاي مذهبي نظير مساجد، امامزاده‌ها، حسينيه‌ها، محورها و مسيرهاي آييني و... همچنين هويت طبيعي شهر و محلات شهري ضروري است.
2-3. ضوابط و شاخص‌ها در حوزه معماری
2-3-1. در طراحي بناها در بخش‌هاي توسعه جديد شهري و روستايي تبعيت از گونه‌شناسي، ريخت‌شناسي و دانه‌بندي موجود در شهرسازي و معماري دوره فرهنگي و تاريخي (با عنايت به قديمي‌ترين عكس هوايي موجود شهر و روستا) الزامي است.
2-3-2. در تعيين جهت‌گيري بناها، توجه به عوامل اقليمي و سنت شهرسازي محل الزامي است.
2-3-3. در فرآيند تهيه طرحهاي توسعه شهري و روستايي ارائه راهكارهايي در جهت بهره‌برداري و استفاده بهينه از نعمات و مواهب الهي (بهره‌گيري از تابش آفتاب، جريان باد، جلوگيري از ايجاد آلودگي در منابع طبيعي، ارتباط با مظاهر طبيعت از جمله آسمان، گياهان و...) و طراحي در جهت تحقيق موارد مذكور الزامي است.
2-3-4. انطباق احجام مصنوع (بناهاي معماري، مبلمان شهري و...) با ويژگي‌هاي طبيعي بستر طرح الزامي است.
2-3-5. در طراحي بناها، فضاهاي شهري، بوستان‌ها و... استفاده از گونه‌هاي گياهي بومي متناسب با هويت طبيعي شهر ضروري است.
2-3-6. در طراحي فضاهاي شهري، بوستان‌ها و...، توجه به تامين امنيت از طريق ايجاد فضاهاي امن و قابل دفاع ضروري است.
2-3-7. رعايت اصل محرميت، حقوق همسايگي و عدم اشراف در طراحي معماري و تدوين ضوابط ساختماني طرحهاي توسعه شهري الزامي است.
2-3-8. اتخاذ تدابير مناسب در جهت ايجاد محرميت در فضاي ورود به خانه الزامي است.
2-3-9. در طراحي واحدهاي مسكوني، تامين نور و تهويه و ديد، حتي‌الامكان از فضاهاي محصور (باز و نيمه باز) متعلق به خانه صورت پذيرد.
2-3-10. توصیه می‌شود در طراحی و احداث واحدهای مسکونی از ایجاد آشپزخانه باز (open) اجتناب شود.
2-3-11. در طراحی معماری بناها و فضاهای شهری معاصر، ارتقای کیفی محیط از طریق استفاده متناسب از سه گونه فضای باز، نیمه‌باز، بسته و رعایت سلسله مراتب آن ضروری است.
2-3-12. در طراحی واحدهای مسکونی ایجاد فضایی مرکزی که به لحاظ جایگاه کارکردی، نوع روابط با سایر فضاها، نوع رابطه آن با طبیعت، کیفیت فضایی و... اهمیتی افزون بر سایر فضاها دارد، (فضایی که کانون فعال و زنده خانه است) الزامی است.
2-3-13. در طراحی فضاهای اصلی خانه بهره‌مندی از نور مجزا و مستقیم طبیعی الزامی است.
2-3-14. بهره‌گیری از نمادها و نشانه‌های معماری دوره تاریخی و فرهنگی در معماری معاصر با رعایت اصل صداقت در معماری توصیه می‌شود.
2-3-15. به کارگیری نماهای کاذب و پوسته‌ای، جدا از معماری بناها ممنوع است.
2-3-16. استفاده از مصالح بومی در ساخت‌وسازها الزامی است. وزارت راه و شهرسازی موظف است از طریق انجام مطالعات و تحقیقات موردنیاز نسبت به ارائه روش‌های افزایش مقاومت و ایجاد تنوع در مصالح بومی اقدام كند.
2-3-17. بهره‌گیری از فناوری‌های نوین صرفا در جهت استاندارد كردن، افزایش کیفیت و تنوع مصالح بومی قابل توصیه است. به کارگیری فناوری‌های نوین نباید مانع از هماهنگی طرح معماری بناها با زمینه‌های طبیعی، تاریخی و فرهنگی شود.
2-3-18. حفظ سنت احداث، مدیریت و نگهداری باغ‌های شهری (به جای پارک‌های شهری) الزامی است.
2-3-19. حفظ و اشاعه هنرهای سنتی مرتبط با شهرسازی و معماری (نظیر گره چینی، آجرکاری و... همراه با ایجاد زمینه‌هایی برای کاربرد آنها) قابل توصیه است.
2-3-20. در تدوین ضوابط و مقررات ساختمانی برای بخش‌های موجود شهر (اعم از بخش‌های تاریخی و معاصر) پیش‌بینی اقدامات حفظ، مرمت، احیا، بهسازی، نوسازی و بازسازی الزامی است.
2-3-21. در برنامه‌ریزی، مطالعه و طراحی بناهای شهری توجه به استفاده از انرژی‌های پاک و نیز فناوری‌های جدید به منظور کاهش مصرف انرژی و حفاظت از محیط زیست مورد توجه جدی قرار گیرد.
