چکیده

  
آجر از مصالح بومی و کارآمد در معماری ایران زمین است. از آجر هم در تزئین  و هم  در ساخت بنا استفاده شده است. آجر‌‌تراشی یکی از روش‌‌های تزئین در معماری است که با ابزار‌های ساده و نوک تیز مانند سوهان و تیشه انجام می‌شود؛ به این ‌‌ترتیب که قسمت یا بخشی از سطح و بدنه آجر برای ایجاد نقش و حجم ‌‌تراشیده می‌شود. بیش‌تر از آجر‌های  نرم با بافت متخلخل برای آجر‌‌تراشی استفاده می‌شود. در این فن می‌توان طرح و نقش‌‌هایی مختلف همچون معرق، مشبک، منبت و گره‌چینی را با آجر اجرا کرد. آجر‌های ‌‌تراش‌خورده بیش‌‌تر در نمای ساختمان استفاده می‌شود. آجر‌‌تراشی از دورة هخامنشیان در معماری ایران به کار می‌رفت و  در دورة اسلامی مخصوصاً دوره سلجوقی شکوفا شد و کاربرد تزئینی آن به اوج رسید. در دور‌‌‌ه‌های بعد گچ‌بری و کاشی‌کاریجایگزین آجرکاری در تزئینات شد اما از اواسط دوره قاجار دوباره رونق یافت و برای تزئین سردر خانه‌ها مورد استفاده قرار گرفت. این گونة تزئین تا آغاز دورة پهلوی دوم ادامه یافت و پس از آن با رواج کاربرد سیمان، آهن، آلومینیوم و مصالح جدید، استفاده از آجر کم شد و هنر آجر‌‌تراشی رو به زوال رفت. بررسی و شناخت گو‌نه‌های مختلف آجرتراشی و ارتباط آن با کاربرد و قابلیت‌های تزئینی آن می‌تواند در احیاء و رونق دوبارة آن مؤثر باشد.

مقدمه

یکی از قدیمی‌ترین مصالح ساختمانی که هم درسازه وساختار وهم در تزئین ساختما‌‌‌ن‌ها استفاده می‌شود آجر است.«آجرواژ‌ه‌ایبابلی است. نام خشت‌نوشته‌هایی بوده است که بر آ‌‌‌ن‌ها فرمان، منشور وجز این‌ها را می‌نوشتند»1 آجر‌هایآغازین بدون قالب بود وشکلی منظم نداشت، اما رفته‌رفته آجرها را با سایش، به صورت منظم وبعدها با قالب، به صورت یکاندازه تولید کردند. باستان‌شناسان قدمت آجر را ده‌هزار سال می‌دانند.در غرب ایران مانند«تپه حسنلو» از خشت‌های خام استفاده می‌شد و ازحدود هزارة چهارم  پیش از میلاد در فلات مرکزی ایران، منطقه‌ی«سیلک کاشان»، بقایای کور‌‌‌ه‌های آجرپزی یافت شده است.

به طور کلی صنعت آجرپزی در عهد معماری پیش ازهخامنشی تکامل یافت؛ تا جایی که در دورة هخامنشی پخت آجر‌هایلعاب‌دار منقوش وبرجسته بسیار معمول بود.2 بنای «زیگورات چغازنبیل» در شوش، «طاق کسری» در تیسفون، یایتخت ساسانیان، طاق‌های بزرگ «قصر فیروزآباد» فارس، بناها و«باغ‌های معلق بابل» در عراق از بنا‌های آجری قبل از دوره اسلامی است که از حیث فنی و هنریشایان توجه است. در دور‌‌‌ه‌های مختلف اندازه وشکل آجرها تغییر کرد. آجر‌های چهارگوش و مستطیل‌شکل بیش‌‌ترین کاربرد را درمعماری داشت. اندازه آجرها، هم از طول وعرض وهم پهنا وضخامت، به مرور زمان کوچک‌تر شد.  ‌‌‌‌‌‌برج‌های دوگانه «خرقان»، مقبرة«امیراسماعیل سامانی»،شاه‌کاری در آجرکاری وآجر‌‌تراشی است.همچنین گنبد خاکی وستو‌ن‌های مسجد جامع اصفهان آمیز‌ه‌ای از هنر،هندسه وفن است.3 کاروا‌‌‌ن‌سرای«رباط شرف» موزة آجر نام گرفته  وانواع ‌‌‌برج‌ها ومیل‌ها ومنار‌‌‌ه‌های مختلف مانند برج «مهمان‌دوست» در دامغان، برج «علاءالدین» درورامین، میل «رادکان» در خراسان از بنا‌های مهم آجری در دورۀ اسلامی است.در این بناها از روش‌های مختلف آجرکاری و آجر‌تراشی استفاده شده است. استحکام، سختی، رنگ، تنوع اندازه، تولیدآسان، در دسترس بودن مواد اولیه، قابلیت ‌‌تراش، رنگ‌پذیری با لعاب ورنگ‌های معدنی، کشش وکنش، عایق در برابر گرماوسرما، چیدمان راحت وهم‌خوانی با سایر مصالح همچون کاشی، سنگ وگچ  از مزایایآجر است که سبب کاربرد زیاد آن در معماری ایران است. به گفتة«سیمون آیوازیان»، نمود آجر در معماری ایرانی، نه یک ذره در مقابل کلان معماری بلکه واحدی است که در دلوبطن معماری می‌نشیند و نقشی تعیین کننده دارد. آجر در ساختمان همچون نت در موسیقی است، یا همچون کلمه است در شعر است.4

از آجر می‌توان در همة فضاها و اجزای معماری مانند دیوار، سقف، کف ودرون  بناها، پوشش گنبد، میل، منار و ... استفاده کرد. همان‌طور که گفتیم یکی از قابلیت‌های آجر، ‌‌تراش‌پذیری آن است. این کار سابق‌های طولانی دارد. برای اینکه آجر به شکل‌های گوناگون درآید نیازمند‌‌تراشیدن است. در نیمة دوم دورة قاجار و اوایل دورة پهلوی اول با استفاده از این فن، نمای ساختما‌‌‌ن‌ها، مخصوصاً سردرها را تزئین می‌کردند. در این مقاله به فنون اجرایی وکاربرد‌های مختلف آجر‌‌تراشی همراه با بررسی نمونه‌هایی از گذشته می‌پردازیم.

سابقه تاریخی

فن آجر‌‌تراشی پیش از دورة اسلامی نیز رواج داشت و گمان می‌رودنقش‌برجسته‌هایلعاب‌دار کاخ‌های هخامنشی در شوش وآپادانا نیز به همین روش اجرا شده باشد؛ یعنی ابتدا آجر‌های ساده وبدون نقش، در کوره پخته شده و بعد با ‌‌تراش آ‌‌‌ن‌هاهمانند نقش‌برجسته‌های سنگی، نقوش برجسته را که اغلب عبارت بود از ردیف سربازان یا حیوانات دوگانه مثل شیردا‌‌‌ل‌ها به صورت برجسته در آورده‌اند ودر پایانلعاب‌کاریکرده‌اند. آجر‌‌تراشی دوره اسلامی از دوره سلجوقی کاملاً رواج یافت و یکی از مهم‌‌ترین کاربرد‌های آن در کتیبه‌نگاری بود.برای اجرای کتیبه لازم بود آجر صیغل و‌‌تراش بخورد تا شکل حروف وکلمات در آناجرا شود (تصویر 3).

تصویر 3. کتیب‌های به شیوة آجر‌‌تراشی، مدرسةنظامیة خرگرد خراسان، دوره سلجوقی، موزه ایران باستان.

همچنین برای نرم کردن لبه‌ها، پر کردن گوشه‌ها واتصال چند سطح مختلف، یا اجرای نقوش هندسی وگیاهی لازم بود آجررا ‌‌تراش بدهند. در واقعضرورت‌های فنیهمراه با وجه هنری معماری ایجاب می‌کرد که معماران وهنرمندان برای برطرف کردن برخی مشکلات کار با ‌‌تراشیدن آجرها، کاررا سامان دهند. ‌‌تراش آجر امکان اجرای ‌‌ترکیب‌بندی‌هایمختلف به انواع طرح‌ها ونقش‌ها را برای معماران وبنایان فراهم می‌ساخت. پس از دورة سلجوقی رفته رفته با ظهور گچ وکاشی وتزئینات کاشی‌کاریدر معماری، کاربرد تزئینی آجر کم‌‌تر شد، تا اینکه این روش بار دیگر در دورۀ قاجار، به علت اهمیت یافتن فضای بیرونی به صورت متنوع وبا تفاوت‌هایی نسبت به گذشته، برای تزئین به کار گرفته شد. آجر ‌‌تراشی بیش‌‌تر در نمای ساختمان به ویژه سردرخانه‌ها با نقش‌ها و طرح‌های گیاهی وردیف قطاربندی مقرنس، مورد استفاده قرار گرفت. آجر‌‌تراشی در بیش‌‌تر شهر‌های ایران به ویژه تهران، تبریز ،شیرازودزفول که به شهر آجر معروف است بسیار رونق داشت. در دزفول افزون بر خوون چینی5 نوعی دیگر از آجرکاری وجود دارد به نام گره‌کاری یا آجرِ ‌‌تراش که بر اساس طرح‌هایی مختلف آجر را به وسیله تیشه شکل می‌دهند.6این‌گونه تزئینات تا اواخر دورة پهلوی اول ادامه داشت وبا رواج معماری مدرن، رنگ وچهرة شهرها وخانه‌هادگرگون شد ومصالحی دیگر چون سیمان، آهن وسنگ جایگزینآجر شد.به علت نبود استادان متبحر در این رشته وآشنا نبودن معماران وطراحان با این‌گونه تزئینات، همچنین سخت و وقت‌گیر بودن ‌‌تراش آجر، و نیاز به سرعت در ساخت ساختما‌‌‌ن‌های نو و از طرف دیگر گرایش به معماری غرب ودیدگاهنه چندان مناسب به معماری قاجار سبب شد تا این فن از رونق بیفتد واز آن در معماری جدید استفاده نشود.       

تعریف آجر‌‌تراشی

‌‌تراشیدن بخش یا قسمتی از آجر با ابزار‌های مختلف به هدف ایجاد طرح ونقش‌هایی هندسی و گیاهی روی بدنة آجر را آجر‌‌تراشی گویند. به شغل کسانی که با تیشه آجرها را ‌‌تراش می‌دادند، تیشه‌دارمی‌گفتند. ‌‌تراش می‌تواند روی یک یا چند آجر چهارگوش یا مستطیل‌شکل،که در کنار هم طرح وشکل ‌‌‌نهایی را می‌سازد، صورت پذیرد.  طرح‌ها ونقش‌های آجر‌‌تراشی می‌تواند با انواع مصالح دیگر نظیر کاشی، سنگ، گچ وآجر‌های مُهری وقالبی ‌‌ترکیب شود (تصویر10).

تصویر10.‌‌ترکیب کاشی وآجر‌‌تراش، تهران،1324ق، میدان محمدیه.

 آجر‌های‌‌تراش خورده را  می‌توان با رنگ‌های معدنی رنگ‌آمیزیکرد. رنگ‌های لاجوردی، اخرا (قرمز) و زرد (گل¬ماشی) بیش‌‌ترکاربرد داشت .

گاه ممکن است بریدن و ‌‌تراش آجر پیش از پخت انجام شده باشد. به این نوع آجرها،آجر پیش-بُرمی¬گویند. به بیان دیگر این آجرها را به شکل واندازه دلخواه بریده وسپس حرارت می‌دادند.7 این آجرها در طراحی محدودیت‌هایی دارد و طرح‌های اجرا شده با این‌گونه آجر بیش‌‌تر شکل‌های ساده وهندسی وتکراری است،بنابراین با آجر‌‌تراشی که قابلیت وامکان حجم‌پردازی روی سطح آجر را دارد متفاوت است. 

ابزارها ومواد 

نخستین چیزی که برای آجر‌‌تراشی لازم است، آجر مرغوب وبا دوام است. آجر باید ‌‌ترد ونرم باشد یعنی بافت فشرده نداشته وجرم حجمی سبکی داشته باشد به نحوی که بتوان به راحتی روی سطح آجر خراش و ‌‌تراش ایجاد کرد. بافت متخلخل آجر سبب می‌شود در هنگام ‌‌تراش، لبه‌های آجر نپزد.  وجود ناخالصی‌ها در بدنۀ آجر به اجرای دقیق طرح آسیب ‌می‌رساند.

برای ‌‌تراش آجر از چند ابزار ساده مانند سوهان تخت، سوهان گرد ونیم‌گرد، تیشه وچکش، پرگار فلزی، اره، مغار فلزی نوک تیز و برخی ابزار‌های سادةدیگر استفاده می‌شود که معمولاًبر اساس نوع کار آجر‌‌تراش آ‌‌‌ن‌ها را تهیه ‌می‌کند یا می‌سازد. 

روش کار  

شیوة کار روی آجربستگی به نوع کار ونقش آن دارد. اگر در طرح از نقوش گیاهی(اسلیمی یاختایی) و نقش‌هایی که خطوط منحنی دارداستفاده شده باشد، روش کار تا حدی همانند منبت‌کاری روی چوب یا معرق کاشی است. با این روش هم می‌توان طرح را روی یک آجر پیاده کرد مانند برخی کار‌های استاد اخویان در نیشابور(تصویر  1و2)

و هم می‌توان یک طرح بزرگ را روی چند آجر اجرا کرد.برای انجام اینکار، ابتدا آجرها را روی یک سطح صاف، به اندازة واقعی یک به یک در کنار هم می‌چینند، سپس طرح را با مداد یا وسیله‌ای دیگر روی بدنه آجر منتقل می‌کنند. برای اینکه قطعات جابجا نشود ونظم آ‌‌‌ن‌ها به هم نریزد،زیر یا کنار هر قطعه را شماره‌گذاری می‌کنند تا بر اساس این شماره‌ها بتوان دوباره تمام قطعات را در کنار هم گذاشت. پس ازشماره‌گذاری آجر را می‌‌‌تراشند. اگر زمینة کار گچ، کاشی و...  باشد باید ابتدا زمینه را از سطح آجر خالی می‌کنند، مانند مشبک یا معرق کاشی، تا جای خالی را با مصالح مورد نظر بپوشانند

ممکن است برای زمینة کار، از آجر‌های ساده،همچونیک بوم،استفاده کنند. اما گاه با ابزار‌هایینخستسطح منفی طرح را کنده‌کاری کرده وسپس آن را پرداخت می‌کنند. در صورتی نقوش طرح حجم داشته باشد با ابزار‌های ظریف‌تر فرورفتگی‌ها وبرآمدگی‌ها را ساخته و پرداخت می‌کنند.

در فضا‌هایی مانند سردر یا ورودی خانه‌ها که از انواع آجر‌های‌‌تراش خورده استفاده شده، ابتدا قسمت‌های مختلف مانند ستون، سرستون، قطاربندی بالایی و... را به طور جداگانه ‌‌تراشیده و سپس در جای خود نصب کرده‌اند 

برای جلوگیری از بهم‌ریختگی قطعات، واحد‌های مختلف را با گچ به صورت یک‌پارچه به هم وصل می‌کردند تا کار نصب راحت‌‌‌تر انجام شود 

شیوة اجرای نقوش هندسی  متفاوت است:از آنجا که معمولاً یک واحد یا یک مدول تکرارمی‌شود، آن واحد تکرار شونده اهمیت زیادی دارد وباید اندازه‌ها را با دقت محاسبه کرد؛ زیرا در چیدمان تکراری یک نقش هندسی در هرواحد تکرار شونده، حتی اگر اندکی خطا وجود داشته باشد، این مقدار خطا در هر تکرار دوبرابر می‌شود به طوری که مثلاً در دهمین تکرار ده برابر خطا به وجود آمده است. نقوش هندسی به صورت تخت یا حجم‌دار اجرا شده است. برای اجرای یک نقش هندسی طول وعرض کار باید اندازه‌گیری شود تا در محاسبه مشخص شود شکل مورد نظرچند بار تکرار شود. پس از این محاسبه می‌توان واحد‌های تکرارشونده را به طور جداگانه ‌‌تراش داد ودر ‌‌‌نهایت روی کار، درکنار یکدیگر قرار داد. در شکل‌های هندسی، آلات گره‌ها و گوشه وکنارة کار باید به صورت یک‌دوم یا یک‌چهارم اجرا شود در غیر اینصورت شکل گره‌ها ناقص می‌شود

کاربردها

آجر ‌‌تراش درمعماری کاربردی بسیار متنوع دارد. با توجه به قابلیت شکل‌پذیری آجر، می‌توان برای تزئین درون یا بیرون بنا از این نوع آجراستفاده کرد. اما بیش‌‌ترین کاربرد آجر‌‌تراش در نمای ساختمان است؛ برای ستو‌‌‌ن‌ها،نیم‌ستو‌‌‌ن‌ها، سرستو‌‌‌ن‌ها، سطوح مختلف روی دیوارها، سردرها، قاب‌بندی پنجره‌ها، طاقچه‌ها،پنجر‌‌‌ه‌های مشبکآجری،کتیبه‌ها، گلدا‌‌‌ن‌ها وسایر قسمت‌هایبنا به نحو مطلوبی کاربرد دارد

نتیجه

استفاده از آجر در تزئینات معماری افزون بر زیبایی، شخصیت ایرانی نیز به بنا می‌دهد؛مشروط بر اینکه معماران از فنون اجرایی وقابلیت‌های این ماده آگاه باشند وبا امکانات جدید و الگو گرفتن از نمونه‌های ممتاز گذشته، طرح‌هایی بدیع و امروزیعرضه کنند. از شیو‌‌‌ه‌های آجر‌‌تراشی گذشته که بیش‌‌تر به نیروی انسانی وزور بازوی دست متکی بود امروز به مدد تجهیزات، دستگاه‌ها وابزار‌هایمناسبمی‌تواند به صورت بهینه استفاده شود واین رشتة هنری منسوخ شده در ساخت تزئینات معماری دوبارهرونق یابد.